Dziś obchodzimy lany poniedziałek - święto, podczas którego beztrosko oblewamy się wodą. Jednak czy zastanawialiście lub zastanawiałyście się, co z tą wodą? Czy zawsze będzie jej nam pod dostatkiem? 

Woda to zasób, bez którego po prostu nie da się żyć i było tak od zawsze. To właśnie te cywilizacje, którym udało się zapanować nad wodą, budując akwedukty i kanały czy zabezpieczając miasta przed powodzią, przeszły do historii. Jednak od tamtych czasów drastycznie zmienił się za to poziom naszego zapotrzebowania na wodę. W ciągu ostatnich stu lat zwiększyliśmy zużycie wody aż pięciokrotnie. Każdy z nas jako jednostka korzysta z niej codziennie: do picia, mycia się, przygotowywania posiłków czy prania. Wyobrażacie sobie, że pewnego dnia, chcąc umyć zęby, odkręcacie kran, a woda po prostu nie leci? 

Niestety, brak wody to jeden ze skutków kryzysu klimatycznego. Teraz zasób ten wydaje nam się całkowicie niewyczerpalny, bo przecież wystarczy tylko przekręcić kurek. Mamy go pod ręką zawsze i wszędzie. Tymczasem już dziś miliard ludzi dziennie ma problem z dostępem wody pitnej bądź musi przemierzać dziesiątki kilometrów, by dostać się do jej źródła. Coraz częściej mówi się o tym, że woda w nadchodzącym stuleciu będzie tym, czym ropa była w poprzednim. Za 5 lat ⅔ populacji zamieszkiwać będzie tereny, w których woda będzie zasobem deficytowym, a według prognoz ONZ do 2050 roku wody może brakować nawet 7 miliardom ludzi. Z każdym dniem mamy coraz mniej czasu na powstrzymanie katastrofy klimatycznej. Stale zbliżamy się do momentu, kiedy będzie już za późno na zmiany. 

Dlaczego w ogóle mówimy o deficycie wody, skoro to ona pokrywa największą powierzchnię naszej planety? Jest jej przecież aż miliard 260 milionów kilometrów sześciennych. Niestety około 97% z niej to woda słona –- niezdatna do picia, toksyczna dla upraw i nieistotna dla przemysłu. 2% tkwi w lodzie na biegunach. Zatem pozostaje nam tylko 1%. Na dodatek większość tego procentu spoczywa pod ziemią, a jego wydobycie jest bardzo trudne lub drogie. Ilość wody w środowisku jest stała i odnawia się samoczynnie, ale ludzkość wykorzystuje obecnie tak ogromną jej ilość, że jej zasoby nie mają kiedy się odnowić. 

Odwrotnie proporcjonalnie do zmian klimatu maleje dostępność wody słodkiej dla organizmów żywych, a to one w znacznej mierze zatrzymują wodę w krajobrazie i umożliwiają jej późniejsze wykorzystanie. Następująca wskutek suszy degradacja, czyli niszczenie całych ekosystemów, zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnej suszy, powodując tzw. błędne koło, negatywnie wpływające na klimat.

Od połowy lat 80. XX wieku każdego roku obszar Polski w jakiejś części dotknięty jest suszą, a niemal każdego roku jest on coraz większy. Na zjawisko suszy składają się dwa zależne od siebie czynniki: temperatura i woda. Ograniczenie dostępności słodkiej wody - będącej skutkiem zmiany klimatu - wynika ze znacznego zwiększenia tempa parowania z powierzchni lądów i wód śródlądowych. Im wyższa temperatura wody, tym szybsze i silniejsze jest parowanie. Temperatura gwałtownie rośnie nawet w przypadku krótkotrwałych upałów. Za dni upalne uznajemy takie, gdy temperatura przekracza 30 stopni. W latach 1951-1990 takich dni było zaledwie kilka, teraz normą jest kilkanaście. W ciągu najbliższych lat ta liczba może się podwoić, co oznacza praktycznie miesiąc upałów. 

Odnośnie deszczu, nie pada coraz mniej – problem w tym, że pada inaczej. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) w ramach programu ,,klimat” wyliczył, że od lat 50 lat rośnie liczba ulew, w czasie których w ciągu kilku godzin spada np. miesięczna ilość opadów. W ciągu roku mamy coraz mniej mżawek lub mało intensywnych i długotrwałych opadów, a coraz więcej nawalnych, krótkotrwałych oberwań chmury między długimi okresami suszy. Obfity deszcz po suszy, niestety, nie jest powodem do radości. Wysoka temperatura powoduje wyparowywanie wody. Poza tym ziemia po suszy jest tak wyschnięta, że przypomina już bardziej kamień. Bywa, że jej wilgotność w Polsce wynosi 0. Nie jest również zdolna do chłonięcia wody, bo zachowuje się jak beton. Sytuację tę możemy porównać do gąbki. Gdy polejemy suchą gąbkę, woda nie wsiąknie do środka, lecz spłynie po jej powierzchni. W wymiarze makro oznacza to powódź.

Paliwa kopalne kojarzą nam się z emisją gazów cieplarnianych, ale niestety, to nie jedyny negatywny skutek ich spalania. Kopalnie odkrywkowe wydobywające węgiel brunatny wymagają wykopania dużego obszaru. Powoduje to obniżenie poziomu wód gruntowych w promieniu 100 km od kopalni. W efekcie wysychają studnie, a nawet jeziora i rzeki. Przykładem jest tak duża i znacząca rzeka Noteć, której koryto wyschło na odcinku kilkudziesięciu kilometrów. Ponadto, woda z rzek służy chłodzeniu elektrowni węglowych. Jeśli woda jest zbyt ciepła lub gdy po prostu wysycha, zaczyna brakować prądu. Mamy do czynienia tu z pewnego rodzaju paradoksem, dlatego że elektrownie węglowe swoją emisją powodują kryzys klimatyczny, który potem sprawia, że nie mogą pracować przez zbyt niski stan rzek.

A co z oceanami, które pokrywają tak dużą część Ziemi? Ocean to ogromny dom dla niezliczonej ilości gatunków. Reguluje klimat i to z niego pochodzi większość tlenu, którym oddychamy. Sprząta wybrzeża oraz chroni strefę brzegową przed sztormami. Poza tym ludzie są od niego uzależnieni w wielu aspektach, takich jak pożywienie, transport czy rekreacja. Niestety, jego żywotwórcza moc musi mierzyć się z naszą potęgą niszczenia. Oceany pochłaniają około 25% dwutlenku węgla emitowanego przez człowieka. Pomyślimy być może, że to dobrze, że cała emisja nie zostaje w atmosferze. Jednak to nie takie proste. Naukowcy mówią o problemie zakwaszenia oceanów  jako o kolejnym problemie z CO2. Ocean codziennie pochłania 22 miliony ton dwutlenku węgla. Lecz co się z nim dzieje? Z chemicznego punktu widzenia odpowiedź jest prosta - powstaje kwas węglowy. Od początku rewolucji przemysłowej kwasowość oceanów wzrosła o 30%. Naukowcy wykazali, że jeżeli będziemy kontynuować zanieczyszczanie środowiska w takim tempie jak teraz, kwasowość oceanów podwoi się w porównaniu do epoki przedprzemysłowej. Oznacza to stałe zmienianie się oceanu w wielki toksyczny związek chemiczny i śmierć ogromnej ilości gatunków.

Do gazów cieplarnianych zaliczamy m.in. dwutlenek węgla, metan czy tlenki azotu, ale czy wiedzieliście lub wiedziałyście, że para wodna też należy do tego grona? Mało tego, ma ona największy wkład w ziemski efekt cieplarniany. Natomiast nie samodzielnie. To właśnie ona sprawia, że dwutlenek węgla jest tak groźny dla klimatu. Woda w stanie gazowym wzmacnia zaburzenia klimatu, niezależnie, czy jest to ocieplenie czy ochłodzenie. Oszacowano, że jej obecność podwoi wzrost temperatur spowodowany podwojeniem stężenia CO2. Sama jednak, nie może powodować zmiany.

W kontekście ekstremalnych zjawisk pogodowych na pewno nie pomyślimy o Polsce. Pustynnienie i burze piaskowe nie są przecież typowe dla naszej strefy klimatycznej. Niestety, takie zjawiska pojawiają się u nas coraz częściej. Z raportu Ministerstwa Środowiska dowiadujemy się, że najbardziej pod tym względem narażone jest województwo łódzkie. Nieraz dochodziło tam do sytuacji braku wody w kranach czy wysyłania dziesiątek tysięcy wniosków o odszkodowania przez rolników. Tak, to właśnie tam znajduje się kopalnia odkrywkowa węgla brunatnego i elektrownia Bełchatów - największego emitera CO2 w Europie. Coraz częściej w Polsce pojawiają się zamiecie pyłowe, przypominające wręcz pustynne burze piaskowe. Rolnikom zdarza się doświadczyć wręcz zjawiska małych wirów pyłowych na polach. 

 Obecność wody poza okresami opadów zapewnia nam retencja, czyli zdolność do gromadzenia i przetrzymywania wody przez elementy środowiska, takie jak szata roślinna, gleba, wody powierzchniowe czy śnieg i lód. Proces jego działania możemy porównać do drzewa. Schowamy się pod nim, aby nie zmoknąć na deszczu. Po jakimś czasie zaczynają z niego kapać pojedyncze krople i dzieje się tak długo po deszczu. Tymczasem 75% środowiska lądowego zostało znacząco zmienione przez ludzkie działania. Obszar miejski podwoił się od lat 90. poprzedniego wieku. Ponad ⅓ powierzchni lądów i prawie ¾ wszystkich zasobów wody są obecnie wykorzystywane na potrzeby upraw i hodowli zwierząt. Miasta powstają tam, gdzie kiedyś były lasy. Tworząc ulice czy chodniki zabetonowujemy naturalny grunt. W centrach miast coraz rzadziej spotykamy choćby skrawek zieleni. Zamienienie gleby na beton uniemożliwia wchłanianie wody. A co dzieje się np. z wodą opadową w mieście? Niestety, kolejna sytuacja prowadzi do powodzi.

Drzewa to naturalne magazyny wody. Nadal bezmyślnie się je wycina, a lasy osusza, w celu ułatwienia wywozu drewna z tych obszarów. Sadzenie nowych drzew nie jest idealną rekompensatą dla wycinki, ponieważ stare drzewa spełniają swoje funkcje dużo lepiej niż młode. A co z przyszłością drzew? Niestety, nasze lasy znajdują się w tragicznym stanie znajdą się nasze lasy, z raportu PAN (Polskiej Akademii Nauk) wynika, że z polskich lasów może zniknąć 75% drzew w ciągu tylko kilkudziesięciu lat. Nie przeżyje świerk, sosna modrzew, a nawet brzoza. Wraz z nimi opuszczą nas setki gatunków innych roślin, zwierząt i grzybów. 

Tereny podmokłe i bagienne również pozwalają na magazynowanie wody, więc chronią przed suszą. Tymczasem większość z nich potraktowana została jako nieużytki, a w celu nadania im funkcji wysuszano je dla rozpoczęcia uprawy.

Susza zwiększa też prawdopodobieństwo wystąpienia pożarów, wpływa również na ich zasięg i intensywność. W zeszłym roku byliśmy świadkami największego w historii pożaru Biebrzańskiego Parku Narodowego - świata storczyków, rosiczek, widłaków, kilkudziesięciu gatunków ssaków, prawie trzystu gatunków ptaków, dziesiątek gatunków ryb, płazów, gadów, setek gatunków motyli chrząszczy i pająków. Zdarzał się on tam nieraz, a jego przyczyną byli ludzie wypalający łąki. W zeszłym roku pożar był największy, właśnie z powodu suszy.

Jednym z największych skutków katastrofy klimatycznej jest brak wody pitnej. Jeśli nie zmienimy naszej szkodliwej działalności dla środowiska, pożywienie też nie będzie nam zapewnione. Rolnictwo jest w tragicznej sytuacji. Susza uniemożliwia uprawy, bo plony ulegają wyschnięciu. Gdy dodamy do tego nagłe ulewy, to mówimy o zniszczeniu całego pola. Konsekwencją jest wzrost cen żywności, którego jesteśmy świadkami i świadkiniami już teraz. Co najgorsze, głód najbardziej dotknie już teraz zmagających się z biedą, co przyczyni się do większego pogłębiania się nierówności społecznych. Właśnie dlatego mówi się o sprawiedliwości klimatycznej. Kraje wysoko rozwinięte pogrążają sytuację już poszkodowanych m.in. państw globalnego południa - nieodpowiedzialnych za masową emisję - pozbawiając ich miejsca do życia. 

Kryzys klimatyczny to szereg globalnych kryzysów: środowiskowy, wodny, praw człowieka czy zwierząt. Dotyka nas wszystkich z dnia na dzień coraz bardziej. W imię wygodnego “dzisiaj”, skazujemy sami siebie na tragedię. Musimy zacząć słuchać głosu nauki i wprowadzić zgodne z nim zmiany systemowe, ponad podziałami. Mam nadzieję, że od dziś, z okazji lanego poniedziałku inaczej będziecie spoglądać na tę wyjątkową, drogocenną i niezastąpioną substancję, jaką jest woda. 

Maja Kaczmarczyk 

Źródła i ciekawe linki:

ABC KLIMATYCZNE_9_Dostępność wody.pdf - Dysk Google

20 faktów o zakwaszaniu oceanów | naukaoklimacie.pl

Mit: Para wodna jest najważniejszym gazem cieplarnianym, więc CO2 się nie liczy | naukaoklimacie.pl

Polskie elektrownie węglowe pożerają nasze zasoby wody - Greenpeace Polska

“Odkrywka kradnie nam wodę!” – protest mieszkańców nad wyschniętą Notecią - Greenpeace Polska

Test kwasowości Globalne zakwaszania oceanów - YouTube

Czy Polska zamieni się w pustynię? - YouTube

Wyjaśniamy Światowy kryzys wodny Netflix